Een opname van (ingekleurd) hersenweefsel van een Alzheimerpatiënt. Groen is een beta-amyloïdeklontering, de bacteriële gingipaines zijn rood (afb: Stephen Dominy)

Het is dat het verhaal van het respectabele blad Science komt anders zou je denken dat je de wetenschaps-rubriek van een of ander onbetrouwbaar nieuwsmedium leest: mondbacterie zou het risico op dementie kunnen vergroten. Ook hier moeten de onderzoekers erkennen dat ze niet weten of die bacterie en slecht tandvlees de oorzaak vormen of het gevolg zijn van de ziekte. Wel zijn de ziekteverwekkende bacteriën in de hersens van (overleden) Alzheimerpatiënten gevonden. Bij proeven met muisjes leken die ‘hersenbacterieën’ veranderingen in de hersens te veroorzaken die typisch zijn voor die ziekte.

Er schijnen al meer onderzoeken te zijn die wijzen op een aandeel van bacteriën in het ontstaan van de ziekte, maar tot nog toe zou niemand hebben kunnen bevroeden dat Porphyromonas gingivalis, de bacterie waar het hier om gaat, er iets mee te maken zou hebben. “Ik ben er van overtuigd dat die bacterie er iets mee te maken heeft”, zegt Harvardonderzoeker Robert Moir. “Ik ben er veel minder zeker van dat die de ziekte veroorzaakt.
Moir houdt het op basis van eigen onderzoek voor mogelijk is dat de beta-amyloïdeplaquevorming een reactie van het lichaam is op microbiële indringers.

Het onderzoek, waarbij Moir niet betrokken is geweest, is betaald door het biotechbedrijf Cortexyme in San Francisco van psychiater Stephen Dominy. Dominy vatte in de jaren 90 het idee op dat Alzheimer een microbiële oorzaak heeft. In die tijd behandelde hij mensen met hiv bij de universiteit van Californië in San Francisco. Het kwam voor dat met hiv samenhangende dementie ‘oploste’ bij gebruik van antivirusmiddelen.
Hij ging op zoek in de hersens van overleden Alzheimerpatiënten naar P. gingivalis en nadat hij, kennelijk, bruikbare aanwijzingen had gekregen van de aanwezigheid van die bacterie richtte hij met ondernemer en voormalig Alzheimeronderzoeker Casey Lynch Cortexyme op.
Het bleek de medewerkers van het jonge bedrijf dat ook elders P. gingivalis is aangetroffen in de hersens van overleden Alzheimerpatiënten en ze vonden ook bacterie-DNA in het hersenvocht. In het merendeel (90%) van vijftig onderzochte hersens van (overleden) Alzheimerpatiënten troffen ze giftige enzymen aan die door die bacterie worden aangemaakt: gingipaines.
Hersens met meer gingipaines bevatten ook meer tau-eiwitten en ubiquitine, constateerden ze. Die laatste twee eiwitsoorten wijzen op dementie. Zelfs de hersens van de controlegroep van (overleden) niet-Alzheimerpatiënten bevatten gingipaines en ‘Alzheimereiwitten’, zij het minder. “Dat is belangrijk”, zegt Lynch, “want die verwacht je daar bij het ontstaan.”

Besmet tandvlees

Om er achter te komen of de bacterie (mede)verantwoordelijk is voor het ontstaan van dementie, besmetten de onderzoekers het tandvlees van muisjes zes weken lang om de dag met de P. gingivalis-bacterie. Die micro-organismen bleken inderdaad in de muizenhersentjes terecht te komen. Ook zagen de onderzoekers daarbij stervende hersencellen en hogere spiegels van beta-amyloïde dan normaal. In petrischaaltjes constateerden de onderzoekers dat gingipaines tau-eiwitten aan stukken hakken. Tau-knopen in de hersens zijn, naast de beta-amyloïdeplaques, kenmerken van Alzheimer. Gingipaines zouden voor die tau-knopen verantwoordelijk kunnen zijn, denken ze.

Als de muisjes een stof kregen toegediend die zich bindt aan de gingipaines dan verdween de bacterie, beter dan met een gewone antibioticum (?;as). Ook verminderde de beta-amyloïdeaanmaak en de achteruitgang van de hersensfuncties die daar een gevolg van is (zou zijn). Het lijkt er op dat met het onschadelijk maken van de gingipaines de stofwisseling van de bacterie wordt verstoord, zegt Dominy.
Eerste proeven met negen (menselijke) vrijwilligers met een soortgelijk middel als bij de muisjes gebruikt zouden bij de proefpersonen hebben geleid tot verbetering van de hersenfuncties, aldus meldt Cortexyme. Het bedrijf wil later dit jaar een grootschaliger klinische proef beginnen.

Hoewel de onderzoekers in het Scioence-artikel nog praten over een “oorzakelijk verband”, denkt Dominy te weten dat P. gingivalis Alzheimer veroorzaakt. Hij wijst er op dat een PLOS-artikel van een groep van de universiteit van Illinois ook eenzelfde verband beschrijft bij muisjes tussen de bacterie en de plaquevorming met bijkomende aftakeling.

Andere ‘verdachten’

Er zijn echter ook andere ziekteverwekkers in de hersens van Alzheimerpatiënten gevonden, onder meer de bacterie die de ziekte van Lyme veroorzaakt en herpesvirussen. Moir en Rudolph Tanzi hebben eerder aangetoond dat beta-amyloïde muisjes beschermt tegen virale infecties door de indringers in de val te lokken. Een te sterke afweerreactie zou kunnen resulteren in de vorming van de amyloïdeklonteringen, denken deze onderzoekers.
Volgens Moir is P. gingivalis mogelijk een van de ziekteverwekkers die bijdragen aan de plaquevorming en ontstekingen, maar hij is er niet van overtuigd dat de bacterie of zijn gif de ziekte direct veroorzaakt. Er is ook ander onderzoek waar de relatie tussen tandvleesonstekingen en Alzheimer veel minder duidelijk is.

Als dat verband werkelijk keihard is (en dat is het zeker nog niet), betekent dat dan dat ieder met tandvleesproblemen (bijna de helft van alle volwassenen in de VS) ook Alzheimer krijgt? Dat hoeft niet noodzakelijkerwijs, maar om aan de veilige kant te blijven kun je er maar beter voor zorgen dat je tandvlees gezond blijft, zegt neuroloog James Noble van de Columbia-universiteit.

Bron: Science